سفر به طارم؛ سرزمین آتشکده های باستانی - تعطیلات رو

این شهرستان به دلیل نزدیکی به شمال کشور، آب و هوای بی نظیر در منطقه خود دارد و جهت راه شهرستان طارم با پیچ های جاده رسیدن به آن را تا حدودی مشکل می نماید. شهرستان طارم یکی از مناطق زیبا و جاهای دیدنی زنجان است که به خاطر فرصت های کشاورزی و دامپروری، حاصلخیزی زمین ها و برخورداری از شرایط اقلیمی مناسب، فراوری بیشترین زیتون کشور و همچنین فراوری محصولات ارگانیک کشاورزی از آن به عنوان عظیمترین باغ شهر زیتون کشور و پایتخت سلامتی ایران یاد می شود.

طبیعت زیبا و متفاوت، وجود آبشارها، چشمه ها، ییلاق ها، یخچال های طبیعی و غار شگفت انگیز، جهتهای بکر گردشگری و کوهپیمایی، روستاهای هدف گردشگری، رودخانه های فصلی و دائمی زیبا، جنگل های زیبا، کوهپایه های سرسبز، کوه های سر به فلک کشیده، شهرستان طارم را به شهری توریستی در ایران تبدیل نموده است.

منظره سرسبز اطراف شهر طارم

اما این همه دلیل شهرت شهر طارم نیست. این شهر به خاطر داشتن بناهای بسیاری موسوم به آتشکده یا چهار طاقی شهرت بسیاری دارد. به طارم شهر آتشکده ها هم می گویند و کثرت آتشکده ها در شهر طارم نشان می دهد که جمعیت زرتشتی شهر در گذشته، قابل توجه بوده است.

در شهرستان طارم چند بنای قدیمی چهار طاقی معروف به آتشکده وجود دارد که دیدن این بناهای زیبا خالی از لطف نیست. آتشکده های طارم به طور کلی از سنگ و ساروج با پلان چهار طاقی ساخته شده و پوشش آن ها گنبدی شکل است. چهار طاقی یا چهارتاقی، در معماری به کالبدی با زمینه چهارگوش و پوشش گنبدی، متشکل از چهار پایه و یک طاق گنبدی روی آن، با چهار ورودی طاق دار گفته می شود. به این نوع از بناها چهار طاقی را چهار در، چهار قاپو و چهار دروازه نیز گفته می شود.

پنج بنای تاریخی در منطقه طارم در سال 1353 هجری شمسی با نام آتشکده های ساسانی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است

چهار طاق یک نقش مربع دارد و عناصر اصلی تشکیل دهنده آن عبارت اند از یک جرز در هر یک از چهار گوشه نقشه مزبور، چهار قوس که چهار جرز را به هم متصل می نماید، یک گنبد که به یاری یک گوشواره در بالای قوس ها ساخته می شود و یک درگاه که در هر یک از چهار ضلع بنا پس از پایان کار وجود دارد. کاربرد چهار طاقی در معماری غیرمذهبی، در ایجاد بعضی سازه ها و بناها اغلب تشریفاتی است، از جمله این نوع تشریفات را در برپایی موقت چهارطاق به عنوان بخشی از آذین بندی در جشن ها را می توان دید.

چهار طاقی ها دارای پلان مربع و پوشش گنبدی شکل بوده و با استفاده از مصالح سنگ و ملات گچ و آهک ساخته شده اند. شاید هیچ شهری مثل طارم را نمی توان پیدا کرد که در یک مساحت بسیار کوچک 5 چهار طاقی ها با اسم های الزین (الیز)، تشویر، گیلان کشه، گیلوان و پیرچم را در دل خود جای داده باشد.

این پنج بنای تاریخی در منطقه طارم در سال 1353 هجری شمسی با نام آتشکده های ساسانی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. هر چند تاریخچه اصلی بناها به دوران ساسانی باز می شود، ولی بنای باقی مانده فعلی از چهار طاقی های مورد بحث، متعلق به دوران اسلامی و قرن های هفتم و هشتم قمری است که نشان از حیات آیین زرتشتی در طارم در آن موقع دارد. آیین زرتشتی در ایران قبل از اسلام رواج داشته است و هم اکنون می توان در مناطقی از ایران آثار آن را پیدا کرد.

شهر طارم را می توان شهرستان چهار طاقی های زیبا و تاریخی نامید. در سال های اخیر با انجام حدس و آنالیز داده های باستان شناسی مخصوصا سفال های موجود، آتشکده بودن این 5 بنا با شک و تردید همراه شده است و چهار طاقی های مورد بحث به احتمال زیاد جنبه تشریفاتی داشتند. در ادامه به معرفی چهار طاقی های طارم یا بنا به اصطلاح رایج آتشکده های طارم پرداخته می شود.

چهار طاقی تشویر که به اشتباه با عنوان قلعه تشویر هم نامیده می شود، در منطقه طارم علیا و در روستای تشویر، در جهت جاده سرخه دیزج به گیلوان واقع شده است. در داخل روستای تشویر 2 بنا وجود دارد که اهالی آن ها را آتشکده می دانند. در سمت چپ جاده با فاصله 50 متری، بناهای موسوم به آتشکده شامل 2 بنای تاریخی مجزا از هم واقع شده است.

پیرامون این بناها را گورستانی قدیمی احاطه نموده است. عده ای از محققین کلمه تشویر را به معنای صندلی آتش معرفی نموده و قدمت این 2 بنا را از دوران قبل از ورود اسلام به این منطقه ذکر می نمایند. یکی از این بناها دارای 4 ورودی است که 2 مورد از آن ها طاق قوسی و 2 مورد دیگر طاق مسطح دارند.

از این بنا فقط چهار جرز آن باقی مانده است. مصالح بکار رفته در بنا نیز سنگ، گچ و ساروج است. بنای دیگر نیز با پلان چهار طاقی به ابعاد 4 در 4 مترمربع و پوشش گنبدی شکل، از سنگ و ساروج ساخته شده است. برخلاف آتشکده های عظیم دوران ساسانی که جنبه دولتی و تشریفاتی داشته اند، این آتشکده یا چهار طاقی ها تنها به عنوان آتشکده محلی مورد استفاده مردم منطقه قرار می گرفته و به خاطر قداست این محل، اطراف آن به قبرستان تبدیل شده است.

از آنجایی که آتش در دوره هخامنشی بسیار مقدس و قابل احترام بوده همواره در فضاهای باز مراسم خود را اجرا می کردند، اما در دوره ساسانی این مراسم در داخل بنای موسوم به آتشکده و در مناطق کم جمعیت در چهار طاقی ها برگزار می شد.

بیشتر آثار تاریخی به جای مانده پیرامون روستای تشویر به دوره ساسانی تعلق دارد و این نشانه ای از اهمیت این ناحیه در آن دوران بوده است. کاوش های باستانی اجرا شده در بنای چهار طاقی تشویر از وجود قبرهایی در داخل این بنا خبر داده اند. این اکتشافات نشان می دهد که این بنا در محوطه گورستان های قدیمی ساخته شده است. برای همین احتمال می رود به توجه به ظاهری یکسان در ساخت چهار طاقی های طارم، آن ها بنایی یادبودی برای فوت شدگانی با درجه اجتماعی بالا باشند.

این چهار طاقی مربوط به دوره ساسانیان است و در شهرستان طارم، بخش چورزق، روستای الزین واقع شده است. این بنا از شرق به خانه های روستایی، از شمال و غرب به گورستان قدیمی و سپس تپه ماهورها و بلندی ها منتهی می شود. چهار طاقی الزین (الیز) در منطقه ای که به نام آتشکده معروف است، واقع شده است. جهت دسترسی به آن جاده طارم، جهت زنجان به گیلوان، بین دستجرد و تشویر و در نهایت روستای الزین است. این بنا در زمان ساسانیان مقدس بوده و به عنوان عبادتگاه مورد استفاده قرار می گرفته است.

آتشکده الزین از سنگ و گچ ساخته شده و روی چهار طاقی سنگی در محوطه قبرستان الزین واقع شده است. این بنا با گذشت چند قرن از قدمت آن و حتی بعد از زلزله سال 1369 طارم، هنوز پابرجا بوده و هیچ گونه آسیبی ندیده و حتی گنبد آن هم نریخته است. بنا بسیار ساده و شامل یک فضای چهارگوش است و ضلع های بنا با ابعادی در حدود 4.5 در 4.5 متر با پلان مربع شکل است. فضای اصلی بنا از چهارطاق تقریبا هم شکل و هم اندازه ساخته شده و هر چهار طاق دارای قوس جناغی تند است.

بلندی طاق ها از کف تا سقف بنا در حدود 2 متر است. در ساخت این بنا از مصالحی چون لاشه سنگ و ملات آهک استفاده و روی اتاق مربع آن، گنبدی کوچک و تک پوش واقع شده است که به صورت نیم دایره طراحی شده است. دیوارهای داخلی آن نیز دارای اندود گچی دارد.

آتشکده گیلوان در دو کیلومتری شمال شهر گیلوان از توابع شهرستان طارم در میان باغ ها و مزارع مردمی و در کنار امامزاده حیدر واقع شده است. ابعاد این بنا حدود 4 در 4 متر است و بینای آن بیش از 2.5 متر ارتفاع دارد. بر اساس مطالعه سفال های به دست آمده از سطح منطقه، شکل قوس ها، ابعاد و اندازه بنا و قرار داشتن در نزدیکی گورستان قدیمی و امامزاده، احتمال می رود این بنا آرامگاهی از دوران میانی اسلام و ساخته شده برای فردی محترم در منطقه بوده باشد.

در سمت شمال بنا و تقریبا چسبیده به آن، تپه ای وجود دارد که بر سطح آن کمی سفال و لاشه سنگ پراکنده است. بنای موسوم به آتشکده گیلوان، یک چهار طاقی کوچکی و با مصالح لاشه سنگ و ملات آهک ساخته شده است. این بنا شامل چهار جرز نامتقارن و گنبدی کوچک روی آن ها است. طاق های این بنا از نوع جناغی و دقیقا روی جرزهای چهارگانه واقع شده است. در حال حاضر کشاورزان از این بنا جهت نگهداری کاه و یونجه استفاده می نمایند و این مسئله می تواند در آینده به بنا آسیب برساند و لزوم توجه به آن به عنوان یک بنای تاریخی به شدت احساس می شود.

روستای پیرچم در کنار جاده آب بر به گیلوان واقع شده است. در 100 متری جنوب روستا روی یک تپه عظیم و مشرف به رودخانه قزل اوزن، بنایی واقع شده است که پلان آن به شکل چلیپایی (صلیبی) است. روستایی ها این بنا را به نام پیر می شناسند و احتمالا به دوره ساسانی تعلق دارد. بنا از سنگ و ساروج با پلان چهار طاقی و با ابعاد 4 در 4 متر ساخته شده است. این بنا پوششی گنبدی شکل دارد و به طور کامل از لاشه سنگ ساخته شده است.

بخش های بسیاری از تپه ای که بنا در آن واقع شده، گورستانی و احتمالا از دوران متاخر اسلامی است. تپه از جنوب به رودخانه قزل اوزن منتهی می شود. از شمال و شرق با خانه های روستایی همجوار است و از غرب به رودخانه و کشتزار های حاشیه روستا محدود می شود. بنای چهار طاقی دقیقا در منتهی الیه جنوب تپه واقع شده است. امروزه از این بنا فقط دیوارهای آن باقی مانده است. ترکیب این بنا به سبک آتشکده های دوران ساسانی و با آتشکده نیاسر کاشان قابل مقایسه است، با این تفاوت که برای عناصر اصلی در آن به جای آجر، از لاشه سنگ استفاده شده است.

با توجه به دخل و تصرفات قرن های اخیر به جز قطعات شکسته آجر، لاشه سنگ و ملات خشک شده چیز دیگری در پیرامون این بنا دیده نمی شود. با توجه به شواهد موجود، شکل و نقشه بنا که قابل مقایسه با بناهای دوره میانی اسلام است، احتمالا بنای پیرچم آرامگاهی از دوران میانی اسلام در کنار گورستانی واقع شده است. در وسط دیوار جنوبی داخل بنا، محرابی با طاق قوسی تعبیه شده است. در مرکز این بنا بر اثر کاوش غیرمجاز و در عمق 20 سانتی متری از سطح بقایای یک کف گچی آشکار شده است.

چهار طاقی گیلان کشه در بخش جنوبی روستای گیلان کشه و روی بلندی های مشرف بر رودخانه گیلان کشه واقع شده است. نقشه بنا شامل یک فضای راست گوش و گنبددار و از سمت جنوب دارای یک ایوان کوچک طاق دار است. نقشه بنا از بیرون به استثنای ایوان، مربع و از داخل تقریبا چلیپایی است. ورودی بنا از سمت جنوب و از طریق درگاهی کوچک است که در دیوار انتهایی ایوان تعبیه شده است. در سمت شرق بنا و چسبیده به آن درست در کنار ایوان ورودی، بقایای پلکانی وجود دارد که به احتمال زیاد در گذشته از طریق آن دسترسی به قسمت بالایی بنا ممکن می شده است.

در اضلاع داخلی بنا طاق نماهایی با قوس جناغی کار شده که استفاده از این عناصر نقشه فضای داخلی را به چلیپایی تبدیل نموده است. در بالای هر یک از طاقنماها طاقچه های کوچک مثلثی ساخته شده است. گنبد نیم کره ای بنا از طریق چهار فیل پوش روی پلان مربعی بنا ساخته شده است. مصالح استفاده شده در بنا، قلوه سنگ و ملات گچی و آهکی است. مردم محلی معتقدند که این بنا آتشکده ای از دوران پیش از اسلام است، اما خصوصیات معماری بنا و جزییات عناصر به کار رفته بیانگر آن است که احتمالا بنا مربوط به دوران میانی اسلام است.

کارکرد چهار طاقی ها هنوز هم به طور حتمی و قطعی ثابت نشده است. اما به طور کلی در چهار طاقی ها انجام مراسم های دینی خاص و تشخیص امور نجومی، تقویمی و خورشیدی انجام می گرفته است. بنای چهار طاقی طبق گفته منابع تاریخی، با کاربری ویژه آتشکده ساخته شده و اثرات روشن کردن آتش در آن ها باقی مانده است. بناهای چهار طاقی بسیار ساده بوده و در ظاهر، تمام چهار طاقی ها ایران شباهت بسیاری بسیاری به هم دارند.