راهنمای علمی کاهش آسیب آلودگی هوا؛ چگونه با آلاینده ها مقابله کنیم و چه کارهایی واقعاً مؤثر است؟ - تعطیلات رو

1. PM2.5 چیست و چرا خطرناک ترین آلاینده محسوب می گردد؟

PM2.5 به ذرات معلقی گفته می گردد که قطرشان کمتر از 2.5 میکرون است؛ یعنی آن قدر کوچک اند که می توانند از سد دفاعی بینی و مجاری تنفسی عبور نمایند و مستقیماً وارد کیسه های هوایی ریه شوند. بخش خطرناک تر ماجرا این است که این ذرات می توانند از غشای ریه عبور نموده و وارد جریان خون شوند، بنابراین فقط مشکل تنفسی نمی سازند؛ بلکه به شکل مستقیم به قلب، عروق و حتی سیستم عصبی مرکزی آسیب می زنند.

پژوهش های معتبر نشان داده اند که PM2.5 با مسائلی مثل تنگی نفس، تشدید آسم، افزایش احتمال حملهٔ قلبی، کاهش ظرفیت ریوی و التهاب مزمن مرتبط است. در افراد حساس مثل سالمندان، بچه ها و بیماران قلبی-ریوی، اثرات شدیدتر و سریع تر بروز می نماید.

چه کارهایی واقعاً مؤثر است؟

✔ 1) استفاده از ماسک استاندارد N95 یا FFP2

این ماسک ها می توانند ذرات ریز را تا حد بسیار خوبی فیلتر نمایند.

ماسک های معمولی پارچه ای یا سه لایه فقط مقدار کمی محافظت می دهند و برای PM2.5 کفایت نمی نمایند.

✔ 2) کاهش زمان حضور در فضای باز

نه لزوماً خانه نشینی کامل، بلکه کاهش رفت وآمدهای غیرضروری کاملاً مفید است.

سیستم تنفسی در روزهای آلوده تحت فشار بیشتری قرار می گیرد و کاهش در معرض بودن، یعنی کاهش التهاب.

✔ 3) استفاده از دستگاه تصفیهٔ هوا با فیلتر HEPA واقعی

فیلتر HEPA قادر است ذرات 2.5 میکرون را به خوبی جذب کند.

اما دستگاه باید متناسب با حجم فضا انتخاب گردد. دستگاه کوچک در فضای بزرگ تقریباً بی اثر است.

چه کارهایی بی اثر یا کم اثر است؟

✖ باز کردن پنجره در امید تهویهٔ طبیعی

در روز آلوده، ورود هوا بیشتر = ورود آلایندهٔ بیشتر.

✖ ماسک پارچه ای یا ماسک سادهٔ پزشکی

در برابر PM2.5 تقریباً فیلتر محسوسی ایجاد نمی نمایند.

✖ اسپری های ضدآلودگی یا قطره های بینی

هیچ اثر علمی در کاهش آسیب PM2.5 ندارند.

2. PM10 چیست و چه تفاوتی با PM2.5 دارد؟

PM10 ذرات درشتی هستند که قطرشان کمتر از 10 میکرون است. این ذرات معمولاً از گردوغبار، ترافیک، ساخت وساز و فعالیت های صنعتی ایجاد می شوند. PM10 برخلاف PM2.5 نمی تواند به راحتی وارد جریان خون گردد اما می تواند در مسیر تنفسی انباشته گردد و باعث سرفه، تحریک گلو، آبریزش چشم، تشدید آسم و التهاب مجاری هوایی گردد.

تفاوت مهم PM10 با PM2.5 این است که خطرش بیشتر موضعی است تا سیستمی. یعنی بیشتر به مجاری تنفسی آسیب می زند تا قلب و عروق. اما این به معنای بی خطر بودن نیست؛ مخصوصاً برای کسانی که آسم دارند، بچه ها، سالمندان یا افرادی با التهاب مزمن ریه.

کارهایی که برای PM10 مؤثر است:

✔ 1) ماسک N95 یا FFP2

برای PM10 نیز بهترین وسیلهٔ محافظتی است.

ماسک های پارچه ای کمی بهتر از هیچ اند اما بی نقص نیستند.

✔ 2) شست وشوی صورت و بینی بعد از بازگشت از بیرون

PM10 روی پوست و مخاط می نشیند و شست وشو می تواند التهاب سطحی را کاهش دهد.

✔ 3) تصفیه نمایندهٔ هوا با HEPA

این دستگاه ها برای PM10 بیش ازحد مؤثر هستند چون ذرات درشت تر را به راحتی به دام می اندازند.

کارهای کم اثر:

✖ اسپری های ضدگردوغبار یا ماسک های نمدی

استاندارد تعیین ندارند و اثر واقعی آنها ثابت نشده.

✖ پوشاندن دهان با دستمال یا شال

احساس امنیت می دهد اما برای فیلتر واقعی نیست.

3. NO2؛ آلایندهٔ تحریک نمایندهٔ ریه

دی اکسید نیتروژن (NO2) نتیجهٔ احتراق خودروها، نیروگاه ها و گرمایش خانگی است. این گاز بخصوص برای افراد مبتلا به آسم و حساسیت بسیار خطرناک است چون مخاط تنفسی را تحریک می نماید. NO2 باعث تنگی نفس، خس خس، سرفهٔ مکرر و افزایش احتمال عفونت های تنفسی می گردد.

برخلاف PM2.5 که ذره است، NO2 گاز است؛ بنابراین راه مقابله با آن فرق دارد.

کارهای مؤثر:

✔ 1) ماسک های فیلترکربن فعال (به همراه فیلتر ذره ای)

ماسک های ترکیبی دارای لایهٔ کربن می توانند تا حد خوبی گازهای تحریک نماینده را کاهش دهند.

ماسک N95 به تنهایی برای گازها کافی نیست اما بهتر از هیچ است.

✔ 2) ماندن در محیط های دارای تهویهٔ سالم، مخصوصاً در ساعات اوج ترافیک

در ساعات شلوغی شهری، NO2 به شدت بالا می رود.

✔ 3) دستگاه تصفیهٔ هوا با فیلتر کربن فعال

HEPA تنها ذرات را می گیرد، اما کربن فعال برای گازها ضروری است.

کارهای بی اثر یا غلط:

✖ باز کردن پنجره هنگام اوج ترافیک

NO2 از بیرون وارد خانه می گردد.

✖ استفاده از بخور یا مرطوب نماینده به جای تصفیه ٔ واقعی

هیچ کدام گازها را حذف نمی نمایند.

✖ شستن بینی

در NO2 تأثیر چندانی ندارد چون ماده گازی است نه ذره ای.

4. O3 یا ازن سطح زمین؛ آلاینده ای که خیلی ها اشتباه می فهمند

ازن سطح زمین (برخلاف ازن لایهٔ بالایی جو که محافظ است) یکی از آلاینده های خطرناک است که در اثر واکنش شیمیایی نور خورشید با آلاینده هایی مانند NO2 و ترکیبات آلی فرار فراوری می گردد. نکتهٔ مهم این است که ازن معمولاً در روزهای گرم و آفتابی افزایش می یابد، یعنی وقتی تصور می کنیم هوا تمیز است.

ازن یک مادهٔ بسیار تحریک نماینده است و می تواند باعث سوزش گلو، سرفه، تنگی نفس، درد قفسهٔ سینه و تشدید آسم گردد. اثرش روی ورزشکاران و افرادی که فعالیت بیرونی دارند شدیدتر است چون در هنگام فعالیت، هوا عمیق تر به ریه وارد می گردد.

برای ازن چه کاری مؤثر است؟

✔ 1) پرهیز از ورزش در فضای باز، مخصوصاً عصرها

ازن در ساعات عصر و اواخر روز بیشتر است. فعالیت ورزشی در این زمان باعث ورود مستقیم ازن به عمق ریه می گردد.

✔ 2) استفاده از تصفیه نمایندهٔ هوا با فیلتر کربن فعال

HEPA ذرات را می گیرد اما ازن گاز است. فیلتر کربن فعال می تواند مقدار ازن را کاهش دهد.

✔ 3) بسته نگه داشتن پنجره در زمان اوج ازن

ورود هوای بیرون = ورود گاز ازن.

چه کارهایی بی اثر است؟

✖ ماسک N95 در برابر ازن تأثیر چندانی ندارد

N95 برای ذرات طراحی شده نه گازها.

✖ مرطوب نماینده، بخور یا اسپری های خوشبونماینده

هیچ تأثیری در کاهش ازن ندارند.

5. SO2 یا دی اکسید گوگرد؛ آلاینده ای که سریع حمله می نماید

SO2 معمولاً از منابع صنعتی، سوخت های سنگین و فعالیت کارخانه ها ایجاد می گردد. بوی تیز دارد و حتی در غلظت کم هم می تواند مسائل فوری ایجاد کند. این گاز به سرعت وارد مجاری تنفسی فوقانی می گردد و باعث سرفهٔ ناگهانی، سوزش گلو، تشدید آسم، التهاب حاد و حتی برونشیت می گردد.

برای SO2 چه اقداماتی مفید است؟

✔ 1) پرهیز از حضور در نواحی نزدیک به آلودگی صنعتی

SO2 معمولاً به صورت محلی و نقطه ای بالا می رود.

✔ 2) استفاده از ماسک های دارای فیلتر کربن فعال

این نوع ماسک ها ترکیبی از فیلتر ذره ای و جذب نمایندهٔ گاز دارند.

✔ 3) تصفیه نمایندهٔ هوا با کربن فعال

در محیط بسته می تواند مقدار SO2 را کاهش دهد.

کارهای بی اثر:

✖ ماسک های معمولی یا پارچه ای

تقریباً هیچ کارایی در برابر SO2 ندارند.

✖ تصور اینکه SO2 فقط بوی بد دارد

حتی در غلظت میانه هم به ریه آسیب می زند.

6. CO یا مونوکسید کربن؛ آلایندهٔ بی رنگ، بی بو و خطرناک

CO خطرناک ترین آلایندهٔ خانگی و شهری است چون بی رنگ و بی بو است و در سکوت جذب خون می گردد. CO با هموگلوبین رقابت نموده و اجازه نمی دهد اکسیژن وارد بافت ها گردد، بنابراین می تواند باعث سردرد، تهوع، سرگیجه، ضعف، گیجی، غش و حتی مرگ گردد.

در فضای باز معمولاً CO مشکل بزرگ نیست مگر در ترافیک سنگین یا تونل ها. اما در فضاهای بسته (گازکشی معیوب، وسایل گرمایشی نامناسب، پارکینگ های بسته) خطر اصلی وجود دارد.

چه کاری در برابر CO مؤثر است؟

✔ 1) نصب سنسور هشدار CO در خانه

تنها روش واقعی برای تشخیص CO، دستگاه هشدار مخصوص است.

✔ 2) سرویس منظم وسایل گازسوز و بخاری ها

عایق بندی نامناسب می تواند باعث نشت CO گردد.

✔ 3) تهویهٔ مناسب در پارکینگ ها و فضاهای بسته

CO می تواند در پارکینگ ها به خصوص وقتی خودرو روشن است جمع گردد.

کارهای بی اثر یا خطرناک:

✖ ماسک ها

هیچ نوع ماسکی نمی تواند CO را فیلتر کند.

✖ بو کردن هوا

CO هیچ بویی ندارد.

✖ باز کردن یک پنجره هنگام افزایش CO

این کار کافی نیست؛ تجمع CO می تواند سریع باشد.

7. چه زمانی باید ماسک بزنیم؟ و کدام ماسک مناسب است؟

برای ذرات مثل PM2.5 و PM10:

✔ N95 / FFP2 / KN95 دارای فیلتر واقعی

این ماسک ها ذرات ریز را با درصد بالایی می گیرند.

برای گازها مثل NO2، SO2، O3:

✔ ماسک دارای لایهٔ کربن فعال

این ها ترکیبی از فیلتر ذره ای و جذب نمایندهٔ گاز دارند.

ماسک هایی که مناسب نیستند:

✖ پارچه ای

✖ سه لایهٔ معمولی

✖ ماسک های بدون استاندارد

✖ ماسک های نمدی

✖ ماسک هایی با سوپاپ برای استفادهٔ شهری (هوای بازدم را فیلتر نمی نمایند)

8. آیا ماندن در خانه همواره ضروری است؟

نه.

فقط در 3 حالت ماندن در خانه توصیهٔ علمی دارد:

1) PM2.5 خیلی بالا باشد (ناسالم یا بسیار ناسالم)

2) ازن سطح زمین بالا باشد (روزهای گرم، ساعات عصر)

3) بیماری زمینه ای فعال دارید مثل آسم، نارسایی قلبی، COPD، یا آلرژی شدید

برای بیشتر افراد، کافی است:

✔ زمان حضور بیرون کاهش یابد

✔ مسیرهای کم ترافیک انتخاب گردد

✔ فعالیت سنگین بیرون انجام نگردد

9. چه زمانی خرید دستگاه تصفیهٔ هوا ضروری می گردد؟

خرید دستگاه وقتی مفید و ضروری است که:

✔ خانه در منطقه ای با آلودگی مزمن باشد

✔ بارها PM2.5 در محدوده ناسالم قرار گیرد

✔ فرد سالمند، کودک یا بیمار تنفسی در خانه باشد

✔ خانه نزدیک بزرگراه یا خیابان پرترافیک باشد

✔ پنجره ها ناچاراً باز می مانند

چه نوع دستگاه؟

بهترین گزینه = HEPA + کربن فعال

HEPA → ذرات

کربن → گازها

HEPA مخفف High-Efficiency Particulate Air است و به معنای فیلتر هوای بسیار پربازده برای جذب ذرات ریز تنفس پذیر است. این نوع فیلتر می تواند حداقل 99.97 درصد ذراتی را که مقدار ای برابر 0.3 میکرون دارند به دام بیندازد. ذراتی مانند PM2.5، گردوغبار بسیار ریز، هاگ قارچ و بخش بزرگی از آلرژن ها از جمله چیزهایی هستند که HEPA به خوبی حذف می نماید. به همین علت از این فیلتر در دستگاه های تصفیهٔ هوا، هواپیما، اتاق عمل و محیط های حساس استفاده می گردد. HEPA یک ابزار مؤثر برای کاهش بخش مهمی از آلودگی شهری مبتنی بر ذرات است.

با این حال HEPA فقط ذرات را جذب می نماید و روی آلاینده های گازی تأثیری ندارد. گازهایی مانند NO2، SO2، O3 و CO از میان منافذ HEPA عبور می نمایند و برای حذف آنها باید از فیلتر کربن فعال در کنار HEPA استفاده گردد. ترکیب HEPA با کربن فعال بهترین روش تصفیهٔ هوای خانگی یا شهری محسوب می گردد، چون هم ذرات و هم بخشی از گازهای مضر را کاهش می دهد. استفادهٔ صحیح از این فیلترها می تواند علائم آلرژی، سرفه و مسائل تنفسی را در خانه به شکل محسوسی کم کند. بنابراین انتخاب دستگاهی که هر دو نوع فیلتر را داشته باشد برای محیط های آلوده، به خصوص در آلودگی مزمن، ضروری است.

چه نکاتی موقع خرید مهم است؟

• دستگاه باید مناسب متراژ خانه باشد
• CADR باید بالا باشد
• فیلتر قابل تعویض باشد
• دستگاه های بدون HEPA واقعی بی فایده اند

تصفیه نماینده های یون ساز ممکن است ازن فراوری نمایند → خطرناک

10. کارهایی که مردم انجام می دهند اما علمی نیستند

✖ خوردن شیر، عسل، لیمو و…

هیچ تأثیری در کاهش ورود آلاینده ها ندارد.

✖ اسپری ضدآلودگی یا بخور

آلاینده های شهری را حذف نمی نماید.

✖ آویزان کردن حولهٔ خیس پشت پنجره

مطلقاً بی اثر است.

✖ گیاهان خانگی

برای تصفیهٔ هوا تقریباً صفر هستند. پژوهش های تازه این موضوع را کاملاً رد نموده اند.

✖ استفاده از ویتامین ها برای محافظت

ویتامین ها سیستم بدن را تقویت می نمایند اما آلاینده را خنثی نمی نمایند.

جمع بندی عملی

PM2.5 خطرناک ترین آلاینده است؛ ماسک N95 و تصفیه نمایندهٔ HEPA بهترین دفاع اند.

PM10 مشکل ایجاد می نماید اما قابل کنترل تر است.

NO2 و SO2 گازهای تحریک نماینده اند؛ کربن فعال برای آنها ضروری است.

ازن در روزهای گرم بالا می رود؛ ورزش بیرونی نباید انجام گردد.

CO خطرناک ترین آلایندهٔ خانگی است؛ تنها راه تشخیص، سنسور هشدار است.

دستگاه تصفیه هوا زمانی مفید است که HEPA + کربن فعال داشته باشد.

بسیاری از توصیه های رایج مثل بخور و اسپری، بی اثر هستند.

دکتر علیرضا مجیدی

پزشک، نویسنده و بنیان گذار وبلاگ خبرنگاران

دکتر علیرضا مجیدی، نویسنده و بنیان گذار وبلاگ خبرنگاران .

با بیش از 20 سال نویسندگی ترکیبی مستمر در زمینهٔ پزشکی، فناوری، سینما، کتاب و فرهنگ.

باشد که با هم متفاوت بیاندیشیم!

دربارهٔ علیرضا مجیدی در خبرنگاران

مطالب مرتبط

آیا دستگاه تصفیه هوا واقعاً می تواند آلودگی را کاهش دهد؟

معرفی 4 کتاب: چگونه آپولو هوا کنیم، معروفیت، بهترین تصمیم ها در مشهورترین برندها، علمی تخیلی برای آنها که…

چگونه مقدار آلاینده ها و اکسیژن هوا مقدار گیری می گردد؟

آیا با تعذیه می توان اثرات مضر آلودگی هوا را کاهش داد؟

کتاب تغییر با جادوی مؤثر بی خیالی یا چگونه از وقت گذاشتن برای افرادی که دوست نداریم و انجام…

آیا حمام یخ واقعاً مؤثر است؟ آنالیز علمی این روش محبوب