سهم ایران در رصد سیاهچاله؛ صفر - تعطیلات رو

به این معنا که نخستین بار بعد از نیم قرن که با مفهوم سیاه چاله آشنا هستیم، چنین شیء آسمانی با جزئیات مورد تصویربرداری قرار گرفته است که کار بسیار پیچیده فنی بوده است.

برای شرح پیچیدگی رصد این ابرسیاه چاله به لحاظ فنی، می توان اینطور شرح داد که انجام این پروژه، مثل این می ماند که ما از یک تلسکوپ رادیویی به قطر کره زمین استفاده نموده باشیم که حدود 20 میکروثانیه قوسی قدرت تفکیک دارد. با چنین قدرتی ما می توانیم روزنامه ای که دوستمان در لندن در دست گرفته را بخوانیم؛ بنابراین به لحاظ فنی اتفاق بسیار مهمی اتفاق افتاده است.

آنچه برای ما در ایران مهم است و می تواند به عنوان یک راه برای آینده علمی کشور نیز مورد توجه قرار بگیرد، راه رسیدن به چنین کشفی است. برای رسیدن به چنین نتیجه ای، اینطور نیست که یک دانشمند در جایی از دنیا بنشیند و از روی تفنن، با یک کار رصدی عادی بتواند به چنین فناوری هایی دست پیدا کند و از چنین نقطه ای، با چنان قدرت تفکیکی، چنان رصد بزرگی را انجام بدهد. برای رسیدن به این پروژه باید پرسش درستی را مطرح نمود و برای رسیدن به آن برنامه درستی را چید؛ ضمن اینکه جلب مشارکت دنیای را از نظر دور نکرد.

در خصوص پروژه رصد ابرسیاه چاله که از حدود 20 سال پیش آغاز شده، 8 رادیو تلسکوپ در نقاط مختلف دنیا روی این موضوع کار نموده بودند. پیچیدگی در این بوده که چطور این رادیو تلسکوپ هایی که در سطح زمین پخش هستند، بتوانند رصد همزمان انجام بدهند. برای این همزمانی، داده هایشان با دقت زمانی بسیار بالا (حدود 10 به توان منفی 12 ثانیه) همزمان شده اند که بسیار پیچیده است. در کنار این، از یک فناوری به نام تداخل سنجی استفاده شده که بتوان داده ها را به صورت یکپارچه به یکدیگر به صورت الکترونیکی اتصال داد که به لحاظ فنی بسیار پیچیده است و در نهایت، باعث می گردد تا به قدرت تفکیک بالایی برسیم.

هزینه ای که بنیاد ملی آمریکا روی این پروژه در طول 20 سال گذشته انجام داده، در کل حدود 20 میلیون دلار بوده که به پول امروز ما سالانه حدود 10 تا 12 میلیارد تومان می گردد که حتی در ابعاد بودجه های کشور ما بودجه کلانی نیست. آنچه باعث شده چنین ایده ای به نتیجه برسد، مدیریت بسیار پیچیده و جدی بوده و مهم تر از آن، تشخیص درست مسئله و پیدا کردن یک جهت مناسب برای پاسخ دادن به این دغدغه، کار را بسیار ساده نموده است.

این روزها صد و چند سال از ارائه نظریه نسبیت اینشتین و نیم قرن از ارائه مفهوم سیاهچاله می گذرد و ما توانسته ایم نخستین تصویر را از سیاهچاله بگیریم. به دست آوردن چنین دستاوردی علمی الزاما به هزینه های بالایی احتیاج ندارد و گاهی می توان با تلسکوپ های نسبتا کوچک اما با طرح سؤال درست و استفاده از توان دنیای کار بسیار پیچیده ای را به ثمر رساند.

نتیجه پیچیده فقط در اعلام این کشف یا دیدن تصویر یا داده های علمی اش نیست، بلکه فناوری هایی که در نتیجه احتیاج به پاسخ دادن به آن سؤال به وجود می آید و در زندگی روزمره بشر کاربردهای جدی و فراوانی دارد، جزو دستاوردهای مهم این پروژه 20 ساله است.

با وجود اهمیت این موضوع، در ایران تنها 6 مقاله ISI در رابطه با رصد اخیر و موارد مربوط به آن چاپ شده است که به جرأت می توانم بگویم با توجه به کیفیت شان هیچ یک از آنها نمی توانستند تأثیر خوبی در به نتیجه رسیدن این پروژه در هیچ یک از مراحل آن داشته باشند. به همین دلیل، در نهایت، دانشگاهی که چنین مقاله ای را ارائه نموده بود، نمی توانست به لحاظ علمی در به نتیجه رسیدن این طرح نقشی داشته باشد.

این موضوع بیانگر این واقعیت است که ما چقدر از استانداردهای علمی دنیا دور هستیم. در سال های گذشته جامعه علمی ما و گروهی از سیاستمداران ما با شمردن مقالات بدون توجه به کاربردی بودن شان یکدیگر را گول می زنند و پیشرفت علم به صورت کاذب را تشویق می نمایند؛ درصورتی که واقعا اینطور نیست.

نکته مهم دیگری که در این زمینه حائز اهمیت است، اینکه علم مدرن بدون مشارکت بین المللی مطلقا به نتیجه نمی رسد. اینطور نیست که مثل قدیم کسی بتواند در گوشه کتابخانه نشسته و کار علمی انجام بدهد.

در همین پروژه اخیر، حداقل 10 کشور مشارکت داشته اند. متأسفانه زمانی که از پیشرفت علمی سخن به میان می آید، ما نقش تعامل با دنیا را فراموش می کنیم و تصورمان این است که مثلا اگر تعداد مقالات زیادی در حوزه ای مثل نانوفناوری داشته باشیم، رتبه پنجم یا ششم را در این زمینه در دنیا داریم. اما این کاملا اشتباه است و یک غرور کاذب در کشورمان ایجاد نموده که به پیشرفت درست علم در کشور صدمه می زند.

* استاد دانشگاه صنعتی شریف